Παύλος Σκαλτσογιάννης

Ηθική και αισθητική: Πρέπει τα έργα τέχνης να αξιολογούνται επί τη βάσει ηθικών κριτηρίων;

Η αισθητική και η φιλοσοφία της τέχνης (η οποία εμπεριέχεται στην αισθητική)  ανέκαθεν συνεδέετο με την ηθική. Π.χ. ο Σωκράτης (τόσο ο Ξενοφώντειος όσο και ο Πλατωνικός) συνδέει ή και ταυτίζει την αισθητική κατηγορία του ωραίου (η οποία αποτελεί ένα από τα κυριότερα θέματα που απασχολούν την αισθητική) με το «αγαθόν», δηλαδή το ηθικά σωστό . Ένα άλλο παράδειγμα είναι αυτό του Ιμμ. Καντ, ο οποίος συνδέει την αισθητική κατηγορία του υψηλού με την ηθική θεωρία του. [...]

Το ερώτημα όμως που γεννάται από αυτή την σύνδεση είναι γιατί αυτή υπάρχει. Γιατί δηλαδή η αισθητική συνδέεται με την ηθική; Τι σχέση υπάρχει ανάμεσα σε αυτούς τους φιλοσοφικούς κλάδους; Η μεν αισθητική φιλοσοφεί επί του αισθητικού φαινομένου, ενώ η ηθική προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα, «πώς πρέπει να ζει ο άνθρωπος». Τι σχέση υπάρχει ανάμεσα σε αυτές τις θεματικές; Εκ πρώτης όψεως καμία. Η αισθητική δεν φαίνεται να έχει καμία απολύτως σχέση με την ηθική. Γιατί λοιπόν συνεδέθη η μία με την άλλη;

Θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι τα αίτια αυτής της συνδέσεως είναι ψυχολογικής υφής. Δηλαδή το ηθικό συνεδέθη με το ωραίο, γιατί υπάρχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά στον τρόπο δια του οποίου αντιλαμβανόμαστε το ηθικό και το ωραίο. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ότι τόσο το ένα όσο και το άλλο μας ελκύουν, μας ευχαριστούν και επίσης, ό,τι κρίνουμε πως είναι ηθικό και ωραίο, προβάλλει στον νου μας την αξίωση να έχει καθολική ισχύ . Εξ αιτίας αυτών των κοινών χαρακτηριστικών ο ανθρώπινος νους έχει την τάση να προσωποποιεί το ηθικό ως κάτι που είναι ωραίο  και αντιστρόφως, έχει την τάση να δίνει ηθικό περιεχόμενο σε ό,τι είναι ωραίο .

Επίσης η αισθητική συνεδέθη με την ηθική λόγω της στρατευμένης τέχνης. θεωρήθηκε δηλαδή ότι τα έργα τέχνης πρέπει να είναι στρατευμένα στην υπηρεσία ενός ηθικού σκοπού∙ ότι δηλαδή πρέπει να εκθειάζουν και να διαδίδουν στο κοινό τους κάποια ηθική, θρησκευτική ή πολιτική ιδεολογία.

Στον χώρο της αισθητικής τα στρατευμένα έργα τέχνης άλλοτε θεωρήθηκαν ως τα μόνα γνήσια, ενώ άλλοτε υπεστηρίχθη η ακριβώς αντίθετη άποψη∙ ότι δηλαδή αυτού του είδους τα έργα είναι ανάξια του τιμητικού τίτλου της τέχνης, δεν πρέπει να αποκαλούνται «έργα τέχνης» και τούτο διότι υποβαθμίζουν την τέχνη, αφού την μεταβάλλουν σε όργανο για την προώθηση κάποιων σκοπών. [...]

Η αξιολόγηση του έργου τέχνης δεν γίνεται και δεν πρέπει να γίνεται με βάση το εάν και κατά πόσον το θέμα του μας βρίσκει σύμφωνους από ιδεολογική άποψη, αλλά με βάση τον τρόπο με τον οποίο ο καλλιτέχνης έχει χειρισθεί το όποιο θέμα του. Αυτός ο τρόπος, δηλαδή το ύφος του έργου τέχνης, αποκαλύπτει το εάν αυτό διαθέτει ή δεν διαθέτει καλλιτεχνικές αρετές. Και αυτές δεν είναι μόνο η τεχνική αρτιότητα ή η μορφική τελειότητα του έργου τέχνης, όπως πίστευαν οι εστέτ, αλλά είναι και η πίστη του καλλιτέχνη στο όποιο θέμα χειρίζεται, η ειλικρίνεια με την οποία εκφράζει τα συναισθήματά του, η αδήριτη υπαρξιακή του ανάγκη να εκφρασθεί. Με μια λέξη, είναι η αλήθεια του έργου τέχνης . Το αξίωμα «η τέχνη για την τέχνη» μπορεί να θεωρηθεί έγκυρο στις μέρες μας, εφ’ όσον εκληφθεί ως αίτημα για την αξιολόγηση των έργων τέχνης επί τη βάσει ενδοκαλλιτεχνικών και όχι εξωκαλλιτεχνικών κριτηρίων∙ ενδοκαλλιτεχνικά κριτήρια δε είναι οι προαναφερθείσες καλλιτεχνικές αρετές του έργου τέχνης και εξωκαλλιτεχνικά κριτήρια είναι τα πάσης φύσεως ιδεολογικά κριτήρια. Η ηθική λοιπόν, πρέπει να συνεχίσει να παραμένει εκτός του χώρου της αισθητικής στο θέμα της αξιολογήσεως των έργων τέχνης.