Στην Πινακοθήκη Κωνσταντίνου Ξενάκη

Ενθύμιο της συνάντησής μας στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Σερρών-Πινακοθήκη "Κωνσταντίνος Ξενάκης" (16-6-2022), όπου είχαμε την χαρά και το προνόμιο να απολαύσουμε την άριστη ξενάγηση της Ελίζας Κουγιουμτζόγλου-Μέγκλα.

 

Παύλος Σκαλτσογιάννης

Ηθική και αισθητική: Πρέπει τα έργα τέχνης να αξιολογούνται επί τη βάσει ηθικών κριτηρίων;

Η αισθητική και η φιλοσοφία της τέχνης (η οποία εμπεριέχεται στην αισθητική)  ανέκαθεν συνεδέετο με την ηθική. Π.χ. ο Σωκράτης (τόσο ο Ξενοφώντειος όσο και ο Πλατωνικός) συνδέει ή και ταυτίζει την αισθητική κατηγορία του ωραίου (η οποία αποτελεί ένα από τα κυριότερα θέματα που απασχολούν την αισθητική) με το «αγαθόν», δηλαδή το ηθικά σωστό . Ένα άλλο παράδειγμα είναι αυτό του Ιμμ. Καντ, ο οποίος συνδέει την αισθητική κατηγορία του υψηλού με την ηθική θεωρία του. [...]

Το ερώτημα όμως που γεννάται από αυτή την σύνδεση είναι γιατί αυτή υπάρχει. Γιατί δηλαδή η αισθητική συνδέεται με την ηθική; Τι σχέση υπάρχει ανάμεσα σε αυτούς τους φιλοσοφικούς κλάδους; Η μεν αισθητική φιλοσοφεί επί του αισθητικού φαινομένου, ενώ η ηθική προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα, «πώς πρέπει να ζει ο άνθρωπος». Τι σχέση υπάρχει ανάμεσα σε αυτές τις θεματικές; Εκ πρώτης όψεως καμία. Η αισθητική δεν φαίνεται να έχει καμία απολύτως σχέση με την ηθική. Γιατί λοιπόν συνεδέθη η μία με την άλλη;

Θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι τα αίτια αυτής της συνδέσεως είναι ψυχολογικής υφής. Δηλαδή το ηθικό συνεδέθη με το ωραίο, γιατί υπάρχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά στον τρόπο δια του οποίου αντιλαμβανόμαστε το ηθικό και το ωραίο. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι ότι τόσο το ένα όσο και το άλλο μας ελκύουν, μας ευχαριστούν και επίσης, ό,τι κρίνουμε πως είναι ηθικό και ωραίο, προβάλλει στον νου μας την αξίωση να έχει καθολική ισχύ . Εξ αιτίας αυτών των κοινών χαρακτηριστικών ο ανθρώπινος νους έχει την τάση να προσωποποιεί το ηθικό ως κάτι που είναι ωραίο  και αντιστρόφως, έχει την τάση να δίνει ηθικό περιεχόμενο σε ό,τι είναι ωραίο .

Επίσης η αισθητική συνεδέθη με την ηθική λόγω της στρατευμένης τέχνης. θεωρήθηκε δηλαδή ότι τα έργα τέχνης πρέπει να είναι στρατευμένα στην υπηρεσία ενός ηθικού σκοπού∙ ότι δηλαδή πρέπει να εκθειάζουν και να διαδίδουν στο κοινό τους κάποια ηθική, θρησκευτική ή πολιτική ιδεολογία.

Στον χώρο της αισθητικής τα στρατευμένα έργα τέχνης άλλοτε θεωρήθηκαν ως τα μόνα γνήσια, ενώ άλλοτε υπεστηρίχθη η ακριβώς αντίθετη άποψη∙ ότι δηλαδή αυτού του είδους τα έργα είναι ανάξια του τιμητικού τίτλου της τέχνης, δεν πρέπει να αποκαλούνται «έργα τέχνης» και τούτο διότι υποβαθμίζουν την τέχνη, αφού την μεταβάλλουν σε όργανο για την προώθηση κάποιων σκοπών. [...]

Η αξιολόγηση του έργου τέχνης δεν γίνεται και δεν πρέπει να γίνεται με βάση το εάν και κατά πόσον το θέμα του μας βρίσκει σύμφωνους από ιδεολογική άποψη, αλλά με βάση τον τρόπο με τον οποίο ο καλλιτέχνης έχει χειρισθεί το όποιο θέμα του. Αυτός ο τρόπος, δηλαδή το ύφος του έργου τέχνης, αποκαλύπτει το εάν αυτό διαθέτει ή δεν διαθέτει καλλιτεχνικές αρετές. Και αυτές δεν είναι μόνο η τεχνική αρτιότητα ή η μορφική τελειότητα του έργου τέχνης, όπως πίστευαν οι εστέτ, αλλά είναι και η πίστη του καλλιτέχνη στο όποιο θέμα χειρίζεται, η ειλικρίνεια με την οποία εκφράζει τα συναισθήματά του, η αδήριτη υπαρξιακή του ανάγκη να εκφρασθεί. Με μια λέξη, είναι η αλήθεια του έργου τέχνης . Το αξίωμα «η τέχνη για την τέχνη» μπορεί να θεωρηθεί έγκυρο στις μέρες μας, εφ’ όσον εκληφθεί ως αίτημα για την αξιολόγηση των έργων τέχνης επί τη βάσει ενδοκαλλιτεχνικών και όχι εξωκαλλιτεχνικών κριτηρίων∙ ενδοκαλλιτεχνικά κριτήρια δε είναι οι προαναφερθείσες καλλιτεχνικές αρετές του έργου τέχνης και εξωκαλλιτεχνικά κριτήρια είναι τα πάσης φύσεως ιδεολογικά κριτήρια. Η ηθική λοιπόν, πρέπει να συνεχίσει να παραμένει εκτός του χώρου της αισθητικής στο θέμα της αξιολογήσεως των έργων τέχνης.

Reunion / 10η Συνάντηση (9/4/2022)

 Στου Μανώλη την ταβέρνα

9η Συνάντηση (16/3/2022)

 

Γιάννης Ρίτσος-Χρήστος Λεοντής-Νίκος Ξυλούρης, Και να αδερφέ μου

Η Ζαχαρούλα Τζίνη εισηγήθηκε το θέμα: Αναζητώντας ... "το ωραίο από τα πρώτα βήματα της ζωής".

Η Χριστίνα Μπούρα εισηγήθηκε το θέμα: Το ωραίο όπως αποκαλύπτεται από τον κ. Ιωάννη Γ. Τσάτσαρη.

Ο Νικόλας Έξαρχος συντόνισε τις εισηγήσεις και την συζήτηση.

Αξιολόγηση και Highlights

Ραντεβού στις 9/4/2022 για το διά ζώσης συμπόσιό μας.

8η Συνάντηση (9/3/2022)

 

 

Simon & Garfunkel, The Boxer                 Simon & Garfunkel, The Sound of Silence

Η Βασιλική Κανδύλα εισηγήθηκε το θέμα: Το ωραίο στην σύγχρονη εποχή και ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Ο Θεολόγης Ανδρονίδης εισηγήθηκε το θέμα: Το Ωραίο και η Βιολογία

Η Χριστίνα Μπούρα συντόνισε τις εισηγήσεις και την συζήτηση.

Γυναίκα!

 

Οδυσσέας Ελύτης

ADAGIO

Έλα μαζί να διαφιλονικήσουμε απ’ τον ύπνο το νωχελικό προσκέφαλο που πλέει στο διπλανό φεγγάρι. Ατρικύμιστα κεφάλια και τα δυο μαζί λικνιστικά γλιστρώντας να γεμίσουμε την αμμουδιά με φύκια ή
άστρα. Γιατί πολύ θα 'χουμε ζήσει από τα δάκρυα τη μαρμαρυγή και θ’ αγαπούμε τη σωστή γαλήνη.

Άγγελοι αν δεν είναι οι άγγελοι μ’ άσωτα βιολιά ν' αναρριπίζουν τις νυχτιές μ’ αίολα φώτα και ψυχές καμπάνες! Φλάουτα ν' αγεροδρομούν πόθους ανάλαφρους, ανάγερτους. Φιλιά τυραννισμένα ή φιλιά
μαργαριτάρια σε κουπιά νερόβια. Και πιο βαθιά μες στ’ αναμμένα φραγκοστάφυλα, σιγά σιγά τα πιάνα της ξανθής φωνής, οι μέδουσες που θα μας κρατήσουν το ταξίδι αργόπρεπο. Στεριές με λίγα, με συλλογισμένα δέντρα.

Ω έλα μαζί να ιδρύσουμε τα όνειρα, έλα μαζί να δούμε τη γαλήνη. Δε θα 'ναι πια στον έρημο ουρανό παρά η καρδιά που βρέχεται απ’ την πίκρα παρά η καρδιά που βρέχεται απ’ τη γοητεία, δε θα 'ναι παρά η
καρδιά που ανήκει στον δικό μας έρημο ουρανό.

Έλα στον ώμο μου να ονειρευτείς γιατί είσαι μια γυναίκα ωραία. Ω είσαι μια γυναίκα ωραία. Ω είσαι ωραία. Ωραία.

Προσανατολισμοί (1941)

Οδυσσέας Ελύτης, Το μήνυμα (1968)

Η γυναίκα στο έργο του Μάνου Χατζιδάκι

7η Συνάντηση (2/3/2022)

 

Συνάντηση δύο Ουκρανών δημιουργών: του μουσικού Yevhen Stankovych (1942-) και του εικαστικού Ivan Stepanovych Marchuk (1936-) (επιλογή Γ. Αποστολίδη)

Συνέχεια της συζήτησης πάνω στην εισήγηση του Ανδρέα Γκένιου: 20ος αιώνας: η επινόηση του ωραίου.

Ο Λουκάς Κασιάρας εισηγήθηκε το θέμα: Το κάλλος ως υπερβατική κοινωνία με το Θείο (με άξονα τη Βυζαντινή μουσική και αγιογραφία).

Ο Νίκος Έξαρχος διερεύνησε τις προτιμήσεις/επιλογές μας μέσα από το ερωτηματολόγιο: Ακούμε αναζητώντας το ωραίο! 

Τον συντονισμό της εισήγησης και των συζητήσεων είχε ο Θεολόγης Ανδρονίδης. 

6η Συνάντηση (23/2/2022)

 

Garbarek Jan, Officium (επιλογή Γιώργου Αποστολίδη)

Δημήτρης Ευθυμόπουλος, πρόεδρος του Δ.Σ. 

του Συλλόγου Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών Σερρών, 22/2/2022

Η Μαρία Παπαδημητρίου εισηγήθηκε το θέμα: Το Ωραίο στο τραγούδι

Ο Ανδρέας Γκένιος εισηγήθηκε το θέμα: 20ος: αιώνας η επινόηση του ωραίου

Viola Bill, The Lovers, 2005

Ο Νικόλας Έξαρχος συντόνισε τις εισηγήσεις και την συζήτηση.

Νίκος Θέμελης, Η Αναζήτηση [Η αφήγηση του δάσκαλου, σ. 353-358]

 

Νίκος Θέμελης

Η Αναζήτηση 

Η αφήγηση του δάσκαλου, σ. 353-358

        Ωστόσο, το μεγάλο χάρισμά της, που ξεπερνούσε κι αυτήν ακόμη τη μαγεία, ήτανε άλλο, δοσμένο από το Θεό, τη φύση, τους μάγους και τ’ αηδόνια όλης της πλάσης. Ό,τι μπορούσαν κι ό,τι είχανε να δώσουν, της το 'χαν αποθέσει εκεί. Εκεί ακτινοβολούσε η ζωή της, η δημιουργία της, η έκφρασή της και η επικοινωνία της, ο κόσμος της χωρίς αρχή και τέλος. Εκεί επάνω τύλιγε και ξετύλιγε τις σκέψεις της, ύφαινε τις επιθυμίες της, τις ελπίδες της, τα παραμύθια της, πότιζε τα βότανα για το χθες και το κουράγιο για την επομένη. Όλα αυτά ήτανε ή γινόντουσαν ένα και βγαίνανε ή φτιαχνόντουσαν απ’ τη φωνή και το τραγούδι της, σαν όπιο που έκανε τον Νικολή-εφέντη να τα χάνει κι εμένα από τη δεύτερη κιόλας φορά δούλο δικό της. Συνέχεια    (Πρόταση Μαρίας Παπαδημητρίου)

André Rieu ft. Gheorghe Zamfir - Ο μοναχικός βοσκός

 

André Rieu ft. Gheorghe Zamfir - Ο μοναχικός βοσκός (επιλογή Μαρίας Χατζημιχαηλίδου)

5η Συνάντηση (17/2/2022)

 

Philip Glass - String Quartet No. 3 "Mishima" , VI. Mishima/Closing (επιλογή Βασίλη Τριγωνίδη)

Σύντομο βιογραφικό του κ. Γιάννη Βαϊτσαρά

Ο αρχιτέκτονας, ψυχολόγος, ψυχαναλυτής και συγγραφέας κ. Γιάννης Βαϊτσαράς εισηγήθηκε το θέμα: Το Ωραίο στην Ψυχανάλυση

Η κατάθλιψη του Χέντελ στο Καφέ Ψ

Sigmund Freud, Η απόλαυση του ωραίου

Γιάννης Βαϊτσαράς, Αφήγημα: Το σπίτι

Ο Βασίλης Τριγωνίδης εισηγήθηκε το θέμα: Η ωραία περιπλάνηση στο δέος και τη μελαγχολία του Caspar David Friedrich

Συμπληρωματικά ο Βασίλης Τριγωνίδης μας πρότεινε:

Η σύγχρονη απήχηση των τοπίων του 19ου αι. του Friedrich

Ο Γιώργος Αποστολίδης συντόνισε τις εισηγήσεις και την συζήτηση.

Ο μοναχός δίπλα στη θάλασσα (1808-1810) του C.D.Friedrich συνοδεύεται από το

Κουαρτέτο εγχόρδων No. 13 in B-Flat Op. 130 V του L.v.Beethoven

(χάρη στον Βασίλη Τριγωνίδη και Νικόλα Έξαρχο)

Έρωτα αγαπημένε

 

Γλυνιαδάκη Κρυστάλλη

[Του Αγίου Βαλεντίνου ανήμερα]

Τα όμορφα πράγματα αυτού του κόσμου πρέπει να γιορτάζονται.

Τα όμορφα, νεαρά κορίτσια

τα μακριά μαλλιά τους, το δέρμα τους

που είναι ελαστικό κι ευωδιάζει

τα δυνατά τους δάχτυλα και τα γερά

τους κόκαλα μέσα απ’ τους λεπτούς,

αθλητικούς μηρούς τους.

Τον καθαρό αέρα, αύρα θαλασσινή,

το χρυσαφένιο φως που απλώνεται μετά τη βροχή και

διαπερνά μπετόν και παραθυρόφυλλα

το εκτυφλωτικό λευκό που αναδίνουν τα μάρμαρα.

Τους συνταξιούχους αρχιτέκτονες αυτού του κόσμου

που σπούδασαν στο Παρίσι

κι εν μέσω κρίσης πλησιάζουν και σου ζητούν

πέντε ευρώ, μ’ αξιοπρέπεια,

για ένα ρολόι, ντυμένοι σα να πήγαιναν δουλειά

με ό,τι δύναμη τούς έχει απομείνει, φωνή

κάτι λιγότερο από σταθερή, μα περήφανη ακόμα

σα να σου λέει: εδώ είμαι ακόμα, προσπαθώ

σαν άνθρωπος να ομορφύνω αυτόν τον κόσμο

σαν τα κορίτσια που το κάνουν ασυνείδητα, εγώ

το κάνω ταπεινά και στα εβδομήντα.

Η επιστροφή των νεκρών (2017)

Λοΐζος Μάνος, Όμορφο που 'ναι να σε συλλογιέμαι

Viola Bill, The Lovers, 2005

Bausch Pina, Cafe Müller

Charity & Andres, Someone You Loved

Linklater Richard, Πριν τα μεσάνυχτα (Before Midnight, 2013)

Επιλογές Ανδρέα Γκένιου

Όμορφες Χημικές Αντιδράσεις

 

Beautiful Chemical Reactions (επιλογή Μ.Χατζημιχαηλίδου)

4η Συνάντηση (9/2/2022)

 

Bizet Georges, Αλιείς μαργαριταριών (επιλογή Μ. Παπαδημητρίου)

Ο Ανδρέας Γκένιος συντόνισε τις εισηγήσεις και την συζήτηση.

Η Ντίνα Παπούδα εισηγήθηκε το θέμα: Το άσχημο και οι μορφές του. Πότε το άσχημο γίνεται ωραίο;

Ο Λουκάς Κασιάρας εισηγήθηκε το θέμα: Οξύμωρες όψεις της αίσθησης του "ωραίου". Μια ενδοσκοπική αναψηλάφηση των αισθητικών μας κριτηρίων

Εγκέφαλος και κοινωνία διαμορφωτές του Ωραίου;

Δύο video σχετικά με το ζητούμενο θέμα μας για σκέψη και συζήτηση.                    Αν θέλετε, μπορείτε να ενεργοποιήσετε ελληνικούς υπότιτλους.

Τι κάνει κάτι ωραίο;

Πώς ο εγκέφαλoς αποφασίζει τι είναι όμορφο;

3η συνάντηση (2/2/2022)

 

Ludwig van Beethoven, 9η Συμφωνία 

Ο Riccardo Muti διευθύνει την Συμφωνική Ορχήστρα του Σικάγου (επιλογή Ν. Έξαρχου)

Ο Λουκάς Κασιάρας συντόνισε τις εισηγήσεις και την συζήτηση.

Ο Νίκος Έξαρχος εισηγήθηκε το θέμα: Πότε η μουσική είναι ωραία;

Η Μαρία Αναγνωστίδου εισηγήθηκε το θέμα: "Το ωραίον" στα Μαθηματικά.

E.H. Gombrich, Το βασίλειο της ομορφιάς

 ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΟΜΟΡΦΙΑΣ

 Η τέχνη συνειδητοποίησε την ελευθερία της στα εκατό χρόνια ανάμεσα στο 520 και το 420 π.Χ. περίπου. Προς το τέλος του πέμπτου αιώνα, οι καλλιτέχνες είχαν απόλυτη συναίσθηση της δύναμης και της μαστοριάς τους. Το ίδιο συνέβαινε και με το κοινό. Μόλο που οι καλλιτέχνες θεωρούνταν ακόμη βιοτέχνες, και παρά το γεγονός ότι τους καταφρονούσε ίσως η «υψηλή κοινω­νία», ένα ολοένα μεγαλύτερο μέρος του κοινού άρχισε να ενδιαφέρεται για τη δουλειά τους αυτή καθεαυτή, και όχι μόνον εξαιτίας του θρησκευτικού ή του πολιτικού της ρόλου. Οι άνθρωποι έκαναν σύγκριση ανάμεσα στις αρετές των «σχολών», δηλαδή στη μέθοδο, στο ύφος και στην παράδοση που διαφορο­ποιούσαν τους καλλιτέχνες των διαφόρων πόλεων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η σύγκριση και ο συναγωνισμός ανάμεσα στις σχολές παρακινούσε τους καλλιτέχνες να εντείνουν αδιάκοπα τις προσπάθειές τους και βοηθούσε στη δημιουργία αυτής της ποικιλίας που τόσο θαυμάζουμε στην ελληνική τέχνη. [...]

        Η γλυπτική και η ζωγραφική αυτής της περιόδου, που αρχίζει με τη γενιά που διαδέχεται τον Φειδία, έχουν την ίδια χάρη και άνεση. Η Αθήνα πολε­μούσε τότε με τη Σπάρτη, και ο φοβερός εκείνος πόλεμος ήταν το τέλος και της δικής της ευημερίας, και της ευημερίας ολόκληρης της Ελλάδας. Το 408 π.Χ., κατά τη διάρκεια μιας σύντομης ανακωχής ένα γλυπτό κιγκλίδωμα προστέθη­κε στον μικρό ναό της θεάς της νίκης, απάνω στην Ακρόπολη. Τα γλυπτά και η διακόσμηση του ναού της Άπτερης Νίκης φανερώνουν μια μεταβολή στο γούστο, μια στροφή προς τη λεπτότητα, που χαρακτηρίζει και τον υπόλοιπο ιωνικό ρυθμό. Τα γλυπτά αυτά είναι οικτρά ακρωτηριασμένα, αλλά θα ήθελα, παρ’ όλα αυτά, να παραθέσω μια φωτογραφία για να δείξω πόσο όμορφη εξακολουθεί να είναι η τσακισμένη αυτή μορφή, ακόμη και δίχως κεφάλι και χέρια. Παριστάνει ένα κορίτσι, μια από τις θεές της νίκης, που σκύβει, καθώς περπατά, για να δέσει το πέδιλό της. Με πόση χάρη έχει αποδώσει ο γλύπτης αυτό το ξαφνικό σταμάτημα και πόσο απαλά mi πλούσια σκεπάζουν το όμορφο κορμί οι λεπτές πτυχές! Βλέποντας τέτοια έργα, καταλαβαίνουμε πως ο καλλιτέχνης είχε την ικανότητα να κάνει ό,τι ήθελε. Δεν πά­λευε πια με κανενός είδους δυσκολίες για να παραστήσει την κίνηση ή τη βράχυνση. Αυτή όμως η άνεση και η δεξιοτεχνία τον έκαναν ίσως να νιώθει και περισσότερη αυτεπίγνωση. [....] Στη ζωφόρο του ναού της Νίκης διαφαίνεται ίσως για πρώτη φορά μια αλλαγή στάσης. Αυτός ο καλλιτέχνης ήταν -δικαιολογημένα- περήφανος για τις τεράστιες ικανότητές του. Έτσι, άλλαξε σιγά σιγά, κατά τη διάρκεια του τέταρτου αιώνα, η αντιμετώπιση της τέχνης. Τα φειδιακά αγάλματα των θεών ήταν ξακουστά σ’ όλη την Ελλάδα για τον τρόπο με τον όποιο παρίσταναν τους θεούς. Τα μεγάλα όμως γλυπτά του τέταρτου αιώνα χρωστούσαν τη φήμη τους περισσότερο στο γεγονός ότι ή­ταν ωραία έργα τέχνης. Οι καλλιεργημένοι Έλληνες συζητούσαν πια για τη ζωγραφική και τη γλυπτική όπως για την ποίηση και το θέατρο∙ επαινούσαν τα έργα για την ομορφιά τους ή διαφω­νούσαν με την μορφή τους και την αντίληψη που τα είχε υπαγορεύσει.

        Ο μεγαλύτερος γλύπτης της επο­χής, ο Πραξιτέλης, ήταν πάνω απ’ όλα ξακουστός για τη γοητεία του έργου του και τη γλυκιά και θελκτική έκφραση των γλυπτών του. [...] Παριστάνει τον Ερμή να κρατά τον μικρό Διόνυσο αγκαλιά και να παίζει μαζί του. Στο έργο του Πραξιτέλη δεν υπάρχει πια ίχνος ακαμψίας. Ο θεός στέκει μπροστά μας σε μιαν αβίαστη στάση, που δεν μειώνει ωστόσο το μεγαλείο του. Αν όμως εξετάσουμε τον τρόπο με τον όποιο κατόρθωσε ο Πραξιτέλης να δώσει αυτή την εντύπωση, αρχίζουμε να καταλαβαίνου­με πως, ακόμη και σε τούτη την περίπτωση, τα διδάγματα της αρχαίας τέχνης δεν έχουν λησμονηθεί. Και ο Πραξιτέλης επίσης φροντίζει να μας δείξει τους αρμούς του σώματος, να μάς κάνει να καταλάβουμε, όσο σαφέστερα γίνεται, τη λειτουργία του. Όλα αυτά όμως είναι τώρα σε θέση να τα κάνει χωρίς να γίνεται το άγαλμα άκαμπτο και άψυχο. Μπορεί να δείξει τους μυς και τα οστά να φουσκώνουν και να κινούνται κάτω από το απαλό δέρμα, μπορεί να δώσει την αίσθηση ενός ζωντανού σώματος με όλη τη χάρη και την ομορφιά του. Πρέπει ωστόσο να συνειδητοποιήσουμε πως ο Πραξιτέλης και οι άλλοι Έλληνες καλλιτέχνες έφτασαν στην ομορφιά μέσ’ από τη γνώση. Κανένα ανθρώπινο σώμα δ

εν είναι τόσο συμμετρικό, τόσο καλοφτιαγμένο και όμορφο όσο τα αγάλματά τους. Ο κόσμος συχνά νομίζει πως οι Αρχαίοι Έλληνες γλύπτες μελετούσαν πολλά μοντέλα και διάλεγαν μόνον όσα από τα χαρακτηριστικά τούς άρεσαν∙ πως αντέγραφαν προσεχτικά, σε πρώτο στάδιο, τη μορφή ενός πραγματικού ανθρώπου κι έπειτα τον εξωράιζαν, παραλείποντας τις ατέλειες ή τα χαρακτηριστικά που δεν συμφωνούσαν με τη δική τους ιδέα για το τέλειο σώμα. Λένε πως οι ’Αρχαίοι Έλληνες καλλιτέχνες «εξιδανίκευαν» τη φύση, όπως ο φωτογράφος «ρετουσάρει» ένα πορτρέτο σβήνοντας τα ψεγάδια. Μια «ρετουσαρισμένη» όμως φωτογραφία κι ένα εξιδανικευμένο άγαλμα χάνουν συνήθως και το χαρακτήρα και το σφρίγος τους. Έχουν αφαιρεθεί και επαλειφθεί τόσα πράγματα, ώστε δεν μένει πια παρά ένα ωχρό φάντασμα του αρχικού μοντέλου. Ο τρόπος με τον όποιο αντιμετώπιζαν τα πράγματα οι Αρχαίοι ήταν εντελώς αντίθετος. Σε όλους αυτούς τους αιώνες, οι καλλιτέχνες για τους οποίους μιλήσαμε προσπάθησαν να εμφυσήσουν όλο και περισσότερη ζωή μέσα στο παλιό κέλυφος. Την εποχή του Πραξιτέλη, η μέθοδός τους έδωσε τους πιο ώριμους καρπούς της. Τα παλιά πρότυπα άρχισαν να κινούνται και ν’ ανασαίνουν στα χέρια του επιδέξιου γλύπτη. Στέκουν μπροστά μας σαν αληθινά αν­θρώπινα πλάσματα, που ανήκουν όμως σ’ έναν διαφορετικό, καλύτερο κόσμο. Και δεν είναι πλάσματά από έναν διαφο­ρετικό κόσμο επειδή οι Έλληνες ήταν υγιέστεροι ή ωραιότεροι από τούς άλ­λους ανθρώπους -δεν έχουμε λόγους να το πιστεύουμε- αλλά επειδή η τέχνη είχε φτάσει εκείνη τη στιγμή σ’ ένα ση­μείο όπου οι τύποι και τα ατομικά χαρα­κτηριστικά ισορρόπησαν σε μια νέα και λεπτή στάθμιση.

    [...] Από τα φημισμένα κλα­σικά αγάλματα της Αφροδίτης, το πιο γνωστό είναι ίσως η Αφροδίτη της Μή­λου. [...] Το άγαλμα ήταν φτιαγμένο για να το βλέπουμε από το πλάι (η Αφροδίτη άπλωνε τα χέρια της προς τον Έρωτα). Θαυμάζουμε κι εδώ τη διαύγεια και την απλότητα με την οποία ο καλλιτέχνης έπλασε το ωραίο σώμα, τον τρόπο με τον οποίο υπογράμμισε τα κύρια μέρη του, χωρίς ποτέ το έργο να γίνει τραχύ ή ασαφές.

        Βέβαια, αυτή η μέθοδος, που γεννούσε την ομορφιά ζωντανεύοντας προ­οδευτικά μια γενική, σχηματική μορφή ωσότου η επιφάνεια του μαρμάρου έμοιαζε να ζει και ν’ ανασαίνει, είχε ένα μειονέκτημα. Μπορούσε, ενδεχομέ­νως, να πλάσει πειστικούς ανθρώπινους τύπους· ήταν όμως δυνατόν να παραστήσει πραγματικά εξατομικευμένους ανθρώπους; Όσο παράξενο κι αν φαίνεται, η ιδέα της προσωπογραφίας δεν απασχόλησε τους Έλληνες πριν από τα τέλη του τέταρτου περίπου αιώνα. Αναφέρονται βέβαια προσωπογρα­φίες που είχαν γίνει παλαιότερα, αλλά αυτά τα αγάλματα δεν έμοιαζαν και τόσο με το πρότυπό τους. Η προσωπογραφία ενός στρατηγού δεν ήταν τίποτε περισσότερο από μιαν εικόνα ωραίου στρατιώτη με περικεφαλαία και ράβδο. Ο καλλιτέχνης δεν αναπαράσταινε ποτέ το σχήμα της μύτης του, τις ρυτίδες του μετώπου του ή την προσωπική του έκφραση. Είναι ένα παράξενο φαινόμενο, που ακόμη δεν το έχουμε εξετάσει, το ότι οι Αρχαίοι Έλληνες καλλιτέχνες, στα έργα που είδαμε, απέφευγαν να δώσουν στα πρόσωπά κάποια ιδιαίτερη έκφραση. Το πράγμα είναι ακόμη πιο εκπληκτικό αν συλλογιστεί κανείς ότι εμείς οι ίδιοι δεν μπορούμε να σχεδιάσουμε πρόχειρα ένα πρόσωπο σ’ ένα κομμάτι χαρτί χωρίς να του δώσουμε μιαν ο­ρισμένη -αστεία συνήθως- έκφραση. Τα κεφάλια των αγαλμάτων ή τα ζω­γραφισμένα πρόσωπα του πέμπτου αιώνα δεν είναι βέβαια ανέκφραστα, δεν μοιάζουν δηλαδή πληκτικά ή κενά, αλλά τα χαρακτηριστικά τους δεν φαίνεται να εκφράζουν ποτέ κάποιο έντονο συναίσθημα. Οι μεγάλοι αυτοί τεχνίτες χρησιμοποιούσαν το σώμα και τις κινήσεις του για να εκφράσουν εκείνο που ο Σωκράτης αποκαλούσε «λειτουργία της ψυχής», επειδή διαισθάνονταν πως οι διακυμάνσεις στα χαρακτηριστικά θα παρα­μόρφωναν και θα χαλούσαν την απλή αρμονία του προσώπου.[...]

από το E.H. Gombrich,Το χρονικό της Τέχνης, MIET